Yn 1993, gwnaeth archeolegwyr ddarganfyddiad rhyfeddol wrth weithio ar ddatblygiad canolfan storio i archfarchnad ar safle Fferm Barland, ger Magwyr.
O dan sawl metr o glai, datgelwyd gweddillion strwythur carreg, glanfa neu bont o bosibl, ar lan cilfach llanw hynafol a arferai ymestyn yr holl ffordd ar draws y Gwastadeddau, o ymyl mewndirol i'r môr, tua 2 filltir (3km) o hyd.
Wrth ymchwilio ymhellach, fe wnaeth yr archeolegwyr ddatgelu gweddillion cwch bach wrth ymyl y lanfa. Roedd y cwch yn 9.7m o hyd, ond mae'n debygol mai 11.4m o hyd, 3m ar draws a 0.9m o ddyfnder oedd ei fesuriadau gwreiddiol.
Darn arian Rhufeinig yn darlunio’r Ymerawdwr Diocletian (R. OC 284 - 305), a ddarganfuwyd yn agos at Gwch Fferm Barland.
Cafwyd darganfyddiadau eraill yn yr ardal gyfagos, gan gynnwys crochenwaith, darnau arian ac esgidiau lledr, i gyd wedi'u dyddio i ddiwedd y drydedd ganrif neu ddechrau'r bedwaredd ganrif OC, yn ystod y cyfnod pan oedd Prydain yn rhan o'r Ymerodraeth Rufeinig, Caerllion yn gaer Lleng a Chaerwent gerllaw yn dref Rufeinig. Gan ddefnyddio dendrocronoleg (dull o ddyddio gyda chylchoedd coed), dangosodd ymchwiliad pellach i bren y llong fod y coed a ddefnyddiwyd wrth adeiladu'r cwch wedi'u torri i lawr rhwng OC 283 a 326, gan roi dyddiad tebygol i'r cwch tua AD 300.
Adeiladwyd y cwch o dderw yn y traddodiad Romano-Geltaidd ac roedd yn debyg iawn i longau a ddisgrifiwyd gan Julius Caesar yng nghanrif gyntaf CC Llydaw. Roedd ganddo brennau fframio agos i’w gilydd enfawr, a phlanciau wedi'u llifio 7m o hyd yng nghorff y llong, wedi'u gosod ymyl i ymyl ac wedi eu cysylltu â’r fframiau gyda hoelion mawr wedi'u gyrru trwy hoelion pren a'u clensio (troi) drosodd ar ochr uchaf y fframiau i'w cadw yn eu lle. . Roedd y planciau wedi'u calcio (wedi'u selio) gyda brigyn troellog o gollen neu helyg i atal dŵr rhag gollwng.
Darganfu gweddillion planhigion rhwng prennau’r llong ac fe’u dynodwyd fel grawnfwydydd. Gallai hyn ddangos y defnyddiwyd y cwch i gludo cynnyrch amaethyddol. Amcangyfrifir y gallai fod wedi cludo llwyth dros 6 tunnell.
Mae'n debyg bod y cwch hwn â gwaelod gwastad wedi'i bweru dan hwyliau ond gallai hefyd fod wedi ei rwyfo pan oedd angen. Roedd ei ddrafft bas yn golygu y gallai deithio ymhell i fyny'r cilfachau llanw ar gyrion aber Hafren, naill ai'n glanio ar lannau mwd neu'n aros wrth ochr glanfa i lwytho a dadlwytho.
Mae darganfyddiadau llongau o'r cyfnod Rhufeinig yn brin iawn; mae strwythurau pren a deunyddiau organig eraill fel arfer yn pydru i ddim ar ôl cyfnod cymharol fyr. Mae Gwastadeddau Gwent yn cynnwys haenau o glai wedi eu gosod gan lanw a llifogydd a ysgubodd ar draws y tir cyn i’r morglawdd gael ei greu. Nid yw gwrthrychau organig, fel coed, sydd wedi'u claddu yn y clai hwn yn dirywio fel rheol oherwydd bod y ddaear yn llawn dŵr ac nid oes ocsigen yn bresennol i ganiatáu i ffyngau a bacteria ddechrau'r broses o bydru.
Ar hyn o bryd mae Cwch Fferm Barland yn cael ei storio yng Nghanolfan Llongau Canoloesol Casnewydd. Ymhen amser y gobaith yw adeiladu atgynhyrchiad gweithiol ar raddfa gyflawn o'r cwch a dod o hyd i gartref parhaol i'r llong hynod hon, a'r llu o longau rhyfeddol eraill a ddarganfuwyd ar Wastadeddau Gwent dros y degawdau diwethaf.
Ailadeiladu artistiaid o Gwch Fferm Barland (Dextra Visual/Living Levels 2019)
Mwy o wybodaeth
Nayling, N., McGrail, S., 2004. The Barland’s Farm Romano-Celtic Boat, CBA Research Report 138. Council for British Archaeology, York.
Gellir lawrlwytho copi am ddim o'r adroddiad hwn o wefan Gwasanaeth Data Archeoleg (Archaeology Data Service).
Cwch Fferm Barland yn ystod gwaith cloddio.