Garanod — Lefelau Byw

Ar ôl absenoldeb o tua 400 o flynyddoedd, mae garanod (Grus grus) yn nythu unwaith eto ar y Gwastadeddau.

Ar un adeg, roedd yr adar godidog hyn yn olygfa gyffredin mewn gwlyptiroedd ledled y DU. Yn anffodus, roeddent hefyd yn boblogaidd ar blatiau mewn gloddestau canoloesol; yn 1465, darparodd Archesgob Caerefrog 204 garan wedi rhostio. Yn y diwedd, o ganlyniad i hela â cholli eu cynefin ar wlyptiroedd, diflannodd y garanod yn gyfan gwbl yn ystod y 1600au.

Yn 1979, cafodd tri aderyn ymfudol eu chwythu oddi ar eu llwybr a chyrraedd Norfolk. Ers hynny, mae rhaglen ailgyflwyno lwyddiannus wedi codi’r niferoedd i tua 160 o adar.

Ar draws Aber Hafren ar Wastadeddau Gwlad yr Haf, rhyddhawyd 93 o aranod yng Ngwarchodfa Gorllewin Sedgemoor yr RSPB rhwng 2010 a 2014, fel rhan o’r Great Crane Project. Yn y pen draw, hedfanodd dau o'r adar hyn, o'r enw Lofty a Gibble, ar draws yr Afon Hafren. Yn 2016, magwyd y pâr cyw o'r enw Garan.

© Amgueddfa Cymru - National Museum Wales

Mae gan aranod hanes maith ar Wastadeddau Gwent gan fynd yn ôl miloedd o flynyddoedd. Mae olion traed garanod, ynghyd ag adar dŵr eraill, wedi eu cadw yn y mwd ar y blaendraeth yn Allteuryn ac yn dyddio tua 5000 CC. Darganfuwyd esgyrn garanod wrth gloddio ffynnon Rufeinig yng Nghaerllion. Roedd marciau cigyddiaeth clir ar yr esgyrn hyn, a gwyddom fod garanod yn hoff bryd i Rufeiniaid cyfoethog. Darganfuwyd gemwaith jasper amuled coch bychain ym maddondai caer Caerllion sy’n ymddangos fod dyluniad o aran arno.

Cadwch lygad allan am aranod cyffredin o ddechrau'r gwanwyn hyd at ddiwedd yr haf. Mae'r adar yn llwyd, gyda phen du a gwyn a choron goch. Maent yn adar tal, yn sefyll rhwng 1 a 1.3m (3-4 troedfedd), gyda hyd adenydd o hyd at 2.4m (bron yn 8 troedfedd). Fel arfer, fe’u gwelir yn bwydo mewn caeau, lle maent yn bwyta hadau, gwreiddiau, pryfed, malwod a mwydod.

Mae garanod yn adnabyddus am eu dawnsio carwriaethol rhagorol, sy'n cynnwys siglo lan a lawr, ymgrymu a phirwétio, ynghyd ag amryw o alwadau nodedig. Er bod garanod yn paru a’i gilydd am nifer o flynyddoedd, maent yn dawnsio’r ddawns garwriaethol yma bob Gwanwyn.

Mwy o Straeon o'r Lefelau

Trasiedi Balŵn yn Arddangosfa Caerdydd

Mae'r flwyddyn 2021 yn nodi can mlynedd ar hugain ers marwolaeth drasig Louisa Maud Evans.

Croesi'r Hafren

Mae pobl wedi bod yn croesi Aber Hafren ers miloedd o flynyddoedd. Hyd nes datblygu ffyrdd, rheilffyrdd a chamlesi o safon, yn aml dyma'r ffordd gyflymaf o gludo pobl, anifeiliaid a nwyddau dros gryn bellter.

Aderyn y Bwn yn Ffynnu

Yn 2019, ar ôl absenoldeb o dros 200 mlynedd, gwelwyd adar y bwn yn bridio ar Wastadeddau Gwent unwaith eto.

Rhewynau, ffosydd a gafaelion

Mae rheolaeth dŵr ar y Gwastadeddau yn dibynnu ar system ddraenio gymhleth sy'n ymestyn am dros 1500km, gyda rhai rhannau tua 2000 o flynyddoedd oed.

Peterstone Gout

Mae gwirfoddolwyr y Gwasanaeth Ymchwil a Thrawsgrifio (RATS) wedi bod yn gweithio'n ddyfal yn datgelu gwybodaeth archif anhygoel am Wastadeddau Gwent. Dyma’r gwirfoddolwr Cath Davis i ddatgelu popeth am nodwedd bwysig ar Wastadeddau Gwynllŵg.

Y tu hwnt i'r morglawdd

Y tu hwnt i'r morglawdd mae anialwch gwlyb o forfeydd heli, fflatiau llaid a llethrau tywod, a dyfroedd anferth yr Aber Afon Hafren, sy’n llwythog o silt.

Y Santes Fair, Alltueryn

Adeiladwyd eglwys fach blwyf y Santes Fair Magdalen yn gynnar yn y 15fed ganrif ar ôl i’r eglwys ym Mhriordy Allteuryn, a oedd hefyd yn gwasanaethu’r plwyf, gael ei dinistrio gan storm yn 1424.

Y Santes Fair, Trefonnen

Mae cysylltiad agos rhwng hanes eglwys y Santes Fair, Trefonnen, a adnabyddir yn lleol fel “Eglwys Gadeiriol y Rhostiroedd”, â'r Priordy Benedictaidd canoloesol cyfagos yn Allteuryn.