Carreg Allteuryn — Lefelau Byw

Yn 1878, darganfuwyd carreg wedi'i arysgrifio o gyfnod Rhufeinig ger morglawdd Allteuryn, a elwir yn 'Carreg Allteuryn'.

Mae'r arysgrif ar y garreg galch bychan yn darllen "COH I, C STATORI, M...XIMI, P X...XIII S", sydd wedi'i gyfieithu fel "O'r fintai gyntaf o Statorius Maximus (adeiladwyd) 33 1/2 cam". Mae'n debygol ei fod yn cofnodi adeiladu naill ai rhan o forglawdd neu ffos ddraenio gan filwyr Rhufeinig o’r Fintai gyntaf o’r Ail Leng Awgwstaidd yng Nghaerllion, a arweinir gan Ganwriad Statorius Maximus.

Yn 43 OC, cafodd Prydain ei oresgyn gan y Rhufeiniaid. Erbyn 48 OC, roedd y llengoedd wedi cyrraedd ffin Cymru ac yn dechrau trechu’r llwythau Cymreig.

Yn 75 OC, ar ôl ymgyrch anodd, cafodd y llwyth blaenaf yn Ne Cymru, y Silures, eu gorchfygu gan y cadfridog Rhufeinig Julius Frontinus. Er mwyn cadarnhau eu rheolaeth ar y rhanbarth, fe adeiladodd y Rhufeiniaid gaer yn Isca (Caerllion fodern), un o ddim ond tri gwersyll llengol parhaol ym Mhrydain. Roedd y gaer yn gartref i 5,000 o filwyr ac ynddo roedd baracs, gweithdai, ysguboriau, baddondai, harbwr ac amffitheatr fawr.

Y gaer oedd pencadlys yr Ail Leng Awgwstaidd ac fe'i defnyddiwyd am tua 200 mlynedd hyd at 300 OC, pan gafodd ei adael fel canolfan filwrol.

Ar ryw adeg o gwmpas 100 OC, dechreuodd y Rhufeiniaid amgáu a draenio'r Gwastadeddau, yn debygol er mwyn creu cynefin i alluogi gwartheg a’u ceffylau i bori drwy'r flwyddyn ar y glaswelltiroedd gwlyb, ffrwythlon. Adeiladodd peirianwyr milwrol Rhufeinig argloddiau ar hyd ymylon traethau, gan gysylltu ardaloedd o dir uwch, a chreu rhwydwaith o ffosydd i ddraenio'r tir.

Arferiad cyffredin oedd i filwyr Rhufeinig gofnodi eu hymdrechion adeiladu trwy arysgrifio carreg a elwir yn faen canwriadol a fyddai'n cael ei osod wrth ymyl (neu yn yr achos o adeilad, o fewn) eu hadeiladau.

Mwy o Straeon o'r Lefelau

Trasiedi Balŵn yn Arddangosfa Caerdydd

Mae'r flwyddyn 2021 yn nodi can mlynedd ar hugain ers marwolaeth drasig Louisa Maud Evans.

Croesi'r Hafren

Mae pobl wedi bod yn croesi Aber Hafren ers miloedd o flynyddoedd. Hyd nes datblygu ffyrdd, rheilffyrdd a chamlesi o safon, yn aml dyma'r ffordd gyflymaf o gludo pobl, anifeiliaid a nwyddau dros gryn bellter.

Aderyn y Bwn yn Ffynnu

Yn 2019, ar ôl absenoldeb o dros 200 mlynedd, gwelwyd adar y bwn yn bridio ar Wastadeddau Gwent unwaith eto.

Rhewynau, ffosydd a gafaelion

Mae rheolaeth dŵr ar y Gwastadeddau yn dibynnu ar system ddraenio gymhleth sy'n ymestyn am dros 1500km, gyda rhai rhannau tua 2000 o flynyddoedd oed.

Peterstone Gout

Mae gwirfoddolwyr y Gwasanaeth Ymchwil a Thrawsgrifio (RATS) wedi bod yn gweithio'n ddyfal yn datgelu gwybodaeth archif anhygoel am Wastadeddau Gwent. Dyma’r gwirfoddolwr Cath Davis i ddatgelu popeth am nodwedd bwysig ar Wastadeddau Gwynllŵg.

Y tu hwnt i'r morglawdd

Y tu hwnt i'r morglawdd mae anialwch gwlyb o forfeydd heli, fflatiau llaid a llethrau tywod, a dyfroedd anferth yr Aber Afon Hafren, sy’n llwythog o silt.

Y Santes Fair, Alltueryn

Adeiladwyd eglwys fach blwyf y Santes Fair Magdalen yn gynnar yn y 15fed ganrif ar ôl i’r eglwys ym Mhriordy Allteuryn, a oedd hefyd yn gwasanaethu’r plwyf, gael ei dinistrio gan storm yn 1424.

Y Santes Fair, Trefonnen

Mae cysylltiad agos rhwng hanes eglwys y Santes Fair, Trefonnen, a adnabyddir yn lleol fel “Eglwys Gadeiriol y Rhostiroedd”, â'r Priordy Benedictaidd canoloesol cyfagos yn Allteuryn.